De Slag om de Schelde - vijf filmische vertellingen

Dat er een groot project wordt gewijd aan De Slag om de Schelde is niet verrassend. De omvangrijke operatie had namelijk grote gevolgen voor de Zeeuwse bewoners. Vooral de inundatie, of opzettelijke overstroming, was een belangrijke zet in het winnen van de slag tegen de Duitse bezetter, maar verwoestte veel levens. Ondanks de omvang van De Slag om de Schelde, weten de meeste Nederlanders maar weinig of niets van deze historische gebeurtenis. Met dit filmproject komt daar hopelijk verandering in. 

 

Uit 45 inzendingen verkoos de organisatie vijf regisseurs die met een budget van 10.000 hun filmidee over deze ‘vergeten slag’ konden verwezenlijken. Matthias Hoekman, Niels Bourgonje, Justin Heyl, Chris de Krijger samen met Sven Peetoom, en Raimond van Soest werden ieder op hun eigen manier geïnspireerd door waargebeurde verhalen uit de slag. Vier september vond de première plaats in het Bevrijdingsmuseum van Zeeland en vanaf aankomende zondag zullen de films te zien zijn op het filmfestival Film by the Sea. VERS sprak de regisseurs van de vijf korte films die het project heeft voortgebracht over hun inspiratie en het maakproces. 

 

GRIT vertelt het verhaal van een vrouw die onder het puin van een gebombardeerde molen terecht komt. De molen, genaamd Molen de Roos, werd op 3 oktober 1944 volledig verwoest. In de film zien we flashbacks naar de gebeurtenissen die tijdens de oorlog plaatsvonden in het gezin van de vrouw. Haar oerinstinct om te overleven wordt afgewisseld met de grote vraag wat voor zin overleven heeft, als je iedereen waarvan je houdt bent verloren. 

 

De molen uit het verhaal stond in Westkapelle: het dorp waar familie van regisseur Matthias Hoekman vandaan komt. De persoonlijke connectie met het bombardement maakte het voor Matthias extra bijzonder om aan deze film te werken. Ook de personages uit de film zijn gebaseerd op mensen die op één of andere manier zijn gelinkt aan Matthias: ‘Tijdens de oorlog schuilden er 47 mensen in de molen. Na het bombardement waren er slechts drie overlevenden. Het hoofdpersonage uit de film is gebaseerd op één van de overlevenden: kraamverzorgster Jo Theune. De vader in het verhaal is gebaseerd op de verzetsheld Wouter Damen, die in mijn straat woonde. De dochter is gebaseerd op het halfzusje van mijn opa. Zij kwam om door een V1-raket in Krabbendijke. Deze drie verhalen worden in de film gecombineerd in één verhaal.’ 

 

De titel van de film heeft een dubbele betekenis. Vertaalt vanuit het Engels betekent ‘grit’ steengruis, maar ook vastberadenheid en doorzettingsvermogen. Regisseur Matthias Hoekman vertelt over de film: ‘Als je onder het puin ligt ben je aangewezen op je zintuigen. Je weet niet of je het gaat redden en voelt het water stijgen. Het beklemmende gevoel dat zij moet hebben gehad probeer ik in 8 minuten film de kijker te laten ervaren.’

De film Barrière vertelt het waargebeurde verhaal van de 19-jarige Peter de Winde, die in de nacht van 26 op 27 september 1944 na een lange zwemtocht aanspoelt in Terneuzen. In de film zien we hoe Peter op het strand wordt geconfronteerd met twee Canadese soldaten, die twijfelen aan de betrouwbaarheid van Peter. De spanning loopt op als Peter dan de metalen koker grijpt, die hij al die tijd bij zich droeg. Is zijn zwemtocht voor niks geweest?

 

Toen regisseur Niels Bourgonje de oproep zag voor het filmproject, werd hij eveneens geconfronteerd: hij wist tot dan toe namelijk nog niks over De slag om de Schelde. Tijdens zijn research werd hij geïnspireerd door het verhaal van Peter, die acht uur zwom naar Terneuzen, om daar de bevrijding van West-Zeeuws-Vlaanderen in gang te zetten. Het verhaal deed hem denken aan vluchtelingen die aanspoelen aan de Griekse en Italiaanse kust en worden ontvangen als potentiële vijanden. Niels: ‘Ik denk dat het belangrijk is dat wanneer je een verhaal uit het verleden vertelt, je op zoek gaat naar een link met het heden. Daarmee kan je een oud verhaal nú relevant maken.’

 

De beelden van Barrière zijn in zwart-wit. Hiermee wil de filmmaker benadrukken dat er nooit twee duidelijke kanten aan een verhaal zitten. Niels: ‘Het leven is niet zwart-wit. Wie goed is en wie kwaad is, blijft altijd een onduidelijk, grijs gebied. De drie mannen waar de film op is gebaseerd worden nu allemaal gezien als helden, maar midden in de oorlog had wantrouwen en angst ervoor kunnen zorgen dat dit verhaal een hele tragische wending had gekregen.’

In de korte film Het Pamflet worden de twee geliefden Janne en Willem gevolgd op de dag vóór het bombardement op Westkapelle. Die dag, op 2 oktober 1944, vallen er pamfletten uit de hemel met de waarschuwing om te vluchten. De film volgt Janne en Willem in de vierentwintig uur die volgt. 

Nog onbekend met De slag om de Schelde, ging regisseur Justin Heyl op onderzoek uit. Hij stuitte al snel op een boek van Marlies Allewijn, genaamd Ze was zestien. In de jeugdroman over de Tweede Wereldoorlog in Zeeland was het één specifiek hoofdstuk dat de filmmaker voornamelijk inspireerde. Zo ontstond het personage van Willem, gebaseerd op de Zeeuwse verzetsstrijder Jaap Rus.

 

Tijdens het draaien liep het team van Justin tegen een obstakel aan. Justin vertelt: ‘Op twaalf maart zouden we één van de belangrijkste scènes draaien. Die datum kennen we inmiddels allemaal: toen werd tijdens de persconferentie aangekondigd dat iedereen thuis moest blijven vanwege COVID-19. We moesten creatief te werk gaan om met oplossingen te komen. Zo nam de producent de rol van acteur aan. Uiteindelijk is het ons gelukkig gelukt om de laatste scènes te draaien.’ 

 

Liefde tijdens oorlog is in veel films een belangrijk thema. ‘Het verhaal wat we vertellen is natuurlijk maar een klein facet van de hele slag om de Schelde, maar het is heel belangrijk dat dit verteld wordt, ook voor het collectieve bewustzijn over de verschrikkelijke momenten die mensen in die tijd hebben moeten meemaken,’ concludeert Justin.

In 1944 vond de inundatie van Walcheren plaats: een groot oppervlakte werd met opzet onder water gezet door de Duitse bezetter om mogelijke aanvallen van de geallieerden af te slaan. Het gevolg? Duizenden mensen die met hun hebben en houden op zoek moesten gaan naar een nieuwe plek om te wonen. 

 

De film ‘t Water Moge Stijgen vertelt het verhaal van een stel dat na de inundatie met al hun bezittingen in een bootje stapt. Ze zijn op zoek naar een veilige en droge plek, maar ze komen vast te zitten tijdens het varen. De spanningen tussen de twee lopen op, en oud zeer wordt naar boven gehaald. Kunnen ze nog samen verder? 

 

Regisseurs Chris de Krijger en Sven Peetoom waren geïnspireerd door een foto die ze vonden tijdens hun research. Op de foto dobbert een bootje, met daarin een man en vrouw tussen hun volledige inboedel. Het bootje dobbert in een ondergelopen dorp, wat een mysterieus beeld geeft. De regisseurs hadden nooit eerder een period piece gemaakt, maar ze waren dolenthousiast over dit project. 

 

Maar filmen op het water ging niet zonder slag of stoot. Ze vertellen: ‘Een factor zoals het weer is normaal gesproken al iets onvoorspelbaars waar je rekening mee moet houden, maar op het water is het wel erg essentieel dat het weer een beetje meewerkt.’ Met toenemende handigheid per dag en veel geluk met het weer is het filmen uiteindelijk helemaal succesvol verlopen. 

 

Chris en Sven zijn dankbaar voor de kans die ze kregen met dit project. Sven: ‘De film gaat over hoop en vooral over het verlies daarvan. Wanneer letterlijk alles overstroomt, wordt het behouden van hoop over tijd steeds moeilijker.’ Chris vult aan: ‘Het stel leeft in een oorlog. Maar midden op het water, in de stilte van de storm, draait het vooral om wat je aan elkaar hebt. Als vertrouwen en hoop scheuren beginnen te vertonen, valt er misschien nog wel iets groters uit elkaar dan alleen het huis waar ze in woonden. Ik zie het als onze taak als filmmakers om dit soort verhalen, die dichterbij staan dan we denken, over te brengen. We zijn heel dankbaar dat we die kans hebben gekregen.’ 

Wat de één ziet als een ramp, ziet de ander als een pracht. Regisseur Raimond van Soest raakte geïnspireerd door hoe kinderen de wereld soms zo anders kunnen ervaren. Zijn korte film voor De Slag om de Schelde gaat over een kleine jongen die tijdens de slag om Antwerpen op een dijk bij Bath staat. De explosies van het bombardement verwonderen de jongen ronduit: hij ziet enkel de pracht en praal in van de gebeurtenis. Hij beweegt zijn handen als een dirigent op de maat van de inslagen. De melodie die hij hoort in de vallende bommen inspireren hem om een melodie te schrijven voor de piano. 

 

Raimond van Soest werkte al langere tijd in de filmindustrie, maar had nog geen eigen film gemaakt. Als bewoner van Zeeland zag hij het project over De slag om de Schelde als zijn kans. Tijdens zijn zoektocht naar een verhaal stuitte hij op een documentaire waarin kinderen verwonderd keken naar de neervallende bommen bij de slag om Antwerpen. Als bij vuurwerk waren ze gefascineerd. Ook was zijn eigen zoon een inspiratie voor Raimond. Een kind dat, verdwaald in zijn gedachten, net anders doet en denkt dan de rest. 

 

Raimond sprak met twee historici om zijn verhaal historisch kloppend te maken. De plek waarvan de kinderen de bommen hadden kunnen zien neervallen moest de dijk bij het kleine dorp Bath geweest zijn. Daar woonde een fruitplukker en vader van zes kinderen. 

 

Raimond kijkt tevreden terug op het project: ‘Het is een bijzonder verhaal, een mooi stukje geschiedenis en ik ben blij dat ik daar mijn bijdrage aan heb mogen leveren.’ 

Tekst: Valérie Hoffmann