Sanne Rovers ontving afgelopen maand meerdere keren groot applaus op het Go Short - International Film Festival Nijmegen, waar ze de publieksprijs won met haar korte documentaire Homo Ludens - De spelende mens. Samen met VERS Magazine ontleedt ze de thema’s uit de film en haar manier van films maken.
Wie de term ‘Homo Ludens’ roept, heeft het automatisch ook over het mensbeeld van de historicus Johan Huizinga. Hij schreef in 1938 in zijn cultuurwetenschappelijke boek Homo Ludens over de mens als 'spelend wezen', en het belang van spel voor de ontwikkeling van cultuur. De autodidacte filmmaker Sanne Rovers – die Taal & Cultuur studeerde in plaats van een filmacademische opleiding – gebruikte Huizinga's ideeën als uitgangspunt voor haar documentaire en opent zelfs met het citaat: “De natuur gaf ons het spel, met zijn spanning, met zijn vreugde, met zijn grap.”
In de film zijn allerlei spelende mensen te zien: skaters, voetballers, Movement Medicine-dansers, modelvliegtuigbouwers, Larp-ers (Life Action Role Playing, red.), zeemeerminzwemmers, computergamers en sjoel-senioren. Ze worden stuk voor stuk geduldig geobserveerd door de camera. Dicht op de huid, met de focus vooral op hun lichamen, bewegingen en gezichtsuitdrukkingen. Door de intuïtieve montage ontstaat er een documentair mozaïek van fragmentarische, soms narratiefloze verhalen die uiteindelijk allemaal samenvloeien in een gevoelssequentie. Dit levert zowel ernstige als grappige momenten op. De documentaire beeldt een ‘staat van zijn’ uit, op het moment dat mensen even bevrijd zijn van hun dagelijkse serieuze leven en opgaan in het spel.
Denk je dat de mens zonder spel zou kunnen leven?
"Nee, ik ben er net als Huizinga van overtuigd dat de mens een spelend wezen is. Ik heb laatst een filosofiecursus gevolgd waarin gesteld werd: 'Zonder spel, geen vernieuwing.' Op het moment dat je je heel erg rigide op iets richt, lukt het juist niet om dingen voor elkaar te krijgen. Op dat punt is er ook geen verbetering en vernieuwing meer mogelijk. In die zin denk ik dat ‘spel’ mensen en de samenleving helpt om niet vast te lopen.
Welke aspecten van de film zijn – naast het openingscitaat – ook op Huizinga gebaseerd?
"De voorbereiding, het toetreden tot een andere wereld, de transformatie waarbij je als speler onderdeel wordt van een groter geheel, de spanningsopbouw, de betovering en de spanning die volgt als het spel uit is. Al die spelfases die Huizinga beschrijft in zijn boek, zijn gebruikt als een soort kapstokjes. Vervolgens ben ik daar mee gaan spelen."
Je hebt tijdens het maakproces zelf dus ook ‘gespeeld’.
"Ja, hoewel je tijdens draaidagen natuurlijk altijd wel gespannen en gefocust bent. En je bent continu aan het denken: waar gaat dit heen? Maar ik heb ook veel plezier gehad. Wat ik zo leuk vind aan het maken van documentaires, is dat je altijd op heel onverwachte manieren verrast kunt worden door je onderwerp. Bijvoorbeeld toen het de modelvliegtuigbouwers maar niet lukte om hun vliegtuigjes van de grond te krijgen. Zoals te zien in de film duurde dat ontzettend lang. De blik die in hun ogen verscheen toen het eindelijk lukte, dat is voor mij goud waard!"
Je had ongetwijfeld een grote hoeveelheid hobby’s om uit te kiezen. Hoe heb je geselecteerd?
"Samen met researcher Lara Aerts, die het idee voor de film leverde en met wie ik nauw heb samengewerkt, maakte ik een long-list van wel twintig verschillende spelen. Het was belangrijk dat de hobby’s veel spel-aspecten in zich zouden hebben. Er moest een soort afwisseling zijn tussen ontspanning, spanning, willen winnen, fantasie en vrijheid. Zo zijn de Larp-ers bijvoorbeeld vooral op het aspect 'fantasie' geselecteerd, en de voetballers meer op het willen winnen. Maar ook leeftijd was belangrijk, want op een gegeven moment hadden we te veel senioren. We zijn ook wel gaan kijken bij een studentenclub die aan ‘apenkooien’ deed. Dat was op zich heel erg leuk, maar ze waren niet ouder dan 22 en dus in zekere zin nog kinderen. Van hen is het geaccepteerd dat ze nog spelen, waardoor een spanningsveld ontbreekt. We zochten meer naar de ‘werkende mens’ die er echt voor kiest om te spelen."
Ik had ook wel het gevoel dat je een positieve film voor ogen had, of niet?
"Eerst had ik een andere versie gemaakt. Bij een test-viewing vond iedereen het toen juist een hele droevige film. Er werd ook helemaal niet gelachen, waarover ik erg verbaasd was. Ik dacht: dit is toch niet helemaal het gevoel dat ik over wil brengen. Het is wel mooi dat er een soort van melancholiek in zit, maar ik vind het ook fijn als je er met een fijn gevoel uit gaat. Daarom hebben we bijvoorbeeld de soundtrack deels veranderd, en delen zoals het einde opnieuw gemonteerd. Op de dansscènes, waarin de mensen zich heel vrij en associatief bewegen, reageerde het publiek eerst erg ongemakkelijk. Die zijn dan ook ingekort. Mensen vonden het misschien moeilijk dat je echt bij mensen naar binnen kunt kijken op zo’n moment."
Is zo’n schurende reactie niet juist mooi?
"Jazeker, maar het nam wel de overhand. Ik wilde dat het binnen respectvolle grenzen bleef. Je mag wel denken: dit past niet bij mij. Maar ik wil wel dat je naar elk spel kan blijven kijken. Ik vind dat al die verschillende stijlen gelijkwaardig moeten zijn. Het dansen mag dan misschien wat minder gemakkelijk of geaccepteerd zijn dan andere spellen, uiteindelijk is de beleving hetzelfde. Eigenlijk is het dan allemaal één groot universeel spel."
Maak je graag positieve films?
"Nou, ja. Ik heb bijvoorbeeld nooit een jeugddocumentaire gemaakt over een kind dat ziek is of films over vluchtelingenproblematiek. Ik vind het erg belangrijk dat dat soort films gemaakt worden, maar het zijn niet onderwerpen die per se bij mij passen. Misschien komt dat nog een keer. Maar ook dan zal ik het wel echt op mijn eigen manier doen, met mijn eigen stijl en beeldtaal. Observerend, met aandacht voor detail. Ik hoop een maker te zijn die de grap herkent in alle situaties en juist met die lichtheid naar de wereld weet te kijken."
De documentaire van Sanne Rovers werd ontwikkeld in het kader van Teledoc Campus en wordt op 31 mei om 23.05 uitgezonden op NPO 3. Daarna is de film hier terug te zien.
Tekst: Annelieke Vleugel
